Giriş: Yön Değiştiren Kıble 🧭

Müslümanların ilk kıblesi neresiydi? Kâbe yönüne dönüş bir ayetle mi bildirildi? Peki ya bu değişim bir nesih midir?

Bu sorular, hem tarihsel hem de fıkhî yönleriyle oldukça önemlidir. Çünkü Kur’an’da ilk kıblenin adı açıkça verilmezken, kıble değişimi açıkça bildirilmiştir. Bu durum, kıble değişiminin “nesih” sayılıp sayılamayacağı sorusunu gündeme getirmiştir. Elbette bu mesele, yalnızca bir yön tayininden ibaret değildir; aynı zamanda vahyin mahiyeti, ayetlerin yapısı ve İslam’da hükümlerin nasıl şekillendiği konularını da içerir.

⸻

Kıblenin Değişimi: Ayet Ne Diyor?

Bakara Suresi 144. Ayet:

“Gerçekten yüzünü göğe çevirdiğini görüyoruz. Elbette seni hoşnut olacağın kıbleye çevireceğiz. Artık yüzünü Mescid-i Haram tarafına çevir. Siz de nerede olursanız olun yüzlerinizi o yöne çevirin.”

Bu ayet, Peygamberimizin yüzünü göğe çevirdiğini ve artık yeni bir kıbleye, yani Mescid-i Haram’a (Kâbe) yönelmesi gerektiğini bildiriyor. Ancak dikkat çekici bir nokta var: Ayette önceki kıblenin neresi olduğu bildirilmemektedir. Bu nedenle bazı sorgulayıcı bakış açıları haklı olarak şu soruyu sorar:

“Kur’an’da ‘önceki kıble Kudüs’tü’ diye bir ayet yoksa, olmayan bir ayetin neshi nasıl mümkün olur?”

⸻

Sünnet ve Tarih: İlk Kıblenin Kudüs Olduğunu Nasıl Biliyoruz?

Kur’an’da açıkça geçmese de, hadisler bu konuda çok nettir. Sahih kaynaklarda yer alan birçok rivayet, Müslümanların hicretten sonra yaklaşık 16-17 ay boyunca Kudüs’e yönelerek namaz kıldıklarını ifade eder.

Özellikle meşhur “Mescid-i Kıbleteyn” hadisesi, kıble değişiminin sahih bir olay olduğunu ve aniden gerçekleştiğini doğrular.

⸻

Nesih Meselesi: Ayet Yoksa Nesih Olur mu?

İslam usulünde “nesih”, bir hükmün ilahi irade ile kaldırılmasıdır. Ancak bu hükmün varlığı için genellikle Kur’an ayeti şart koşulur. Bu noktada mesele derinleşir:

Eğer ilk kıbleye yönelme emri ayetle gelmemişse,

➡ O zaman neshedilen bir ayet de yoktur.

➡ Dolayısıyla bu bir ayet neshi değil, uygulama değişikliği olur.

⸻

Alimlerin Yaklaşımı: Amelî Nesih Kavramı

İslam alimlerinin çoğu, bu kıble değişimini “amelî nesih” (uygulamaya dayalı hükmün kaldırılması) olarak görür. Çünkü:

• Kudüs kıblesine yönelme, bir Kur’an ayetiyle değil, vahiy yönlendirmesiyle olmuştur.

• Bu yönlendirme Hz. Peygamber’e Cebrail aracılığıyla bildirilmiş, ancak Mushaf’ta yer almamıştır.

• Dolayısıyla neshedilen şey bir ayet değil, bir şer’î uygulamadır.

Bu görüşü savunanlardan bazıları:

• İmam Nevevî

• İmam Şafiî

• Fahruddin er-Râzî

• El-Kurtubî

• Zemahşerî

Buna karşılık bazı Hanefî alimleri, daha genel anlamda “hüküm değiştiyse nesihtir” diyerek, kıble değişimini nesih örneği olarak verir. Ancak onlar da bunun bir Kur’an ayeti neshi olmadığını belirtir.

⸻

Sonuç: Ayet Değil, Yön Değişti

Müslümanların ilk kıblesi olan Kudüs yönü, Kur’an’da açıkça isimlendirilmemiştir. Ancak sahih hadislerle bu yön bellidir. Daha sonra kıble, Bakara Suresi 144. ayetle Kâbe’ye çevrilmiştir. Bu değişim, vahiy kaynaklı ama ayetle sabit olmayan bir uygulamanın ilahi emirle değiştirilmesidir.

Bu nedenle kıble değişimi, ayet neshi değil, amelî (fiilî) nesih olarak değerlendirilmelidir.